Verslag nummer 63

Toegevoegd op 22 februari 2025

1420 woorden

2001 – A Space Odyssey

introductie

Al geruime tijd gebruik ik de eerste scène van de film 2001 - A Space Odyssey als introductie bij mijn module Theory and Philosophy bij de minor Design, Art, and Technology. In deze scène wordt de rol van technologie in de antropogenese mooi verduidelijkt, en ik gebruik het dan ook om analyses zoals die van Plessner, Stiegler en Heidegger te introduceren.

Desondanks had ik de volledige film denk ik maar één keer gezien, en dat toen ik een jaar of vijftien, zestien was. Wat ik me er nog van kon herinneren was de rol van HAL en dat het einde wel erg vaag en onduidelijk was – schekscherend zei ik altijd dat je zelf wel wat LSD genomen moest hebben om het verhaal goed te kunnen volgen. Maar toen ik het er met een viend van me over had, zei hij dat het ook heel erg zou helpen om eerst het boek te lezen – en dat je dat zó uit zou hebben. Wat betreft dat eerste weet ik nog niet of hij gelijk heeft, maar voor wat betreft dat tweede zeker wel: ik las het in vier dagen uit.

Korte samenvatting

Het eigenlijke verhaal laat zich relatief kort vertellen (uitgebreide samenvattingen vindt u bijvoorbeeld hier, hier, of hier, inclusief de popup- en cookiewarning-warnings).

Het boek bestaat uit zes delen. Het eerste deel, Primeval Night, speelt zich af aan het begin van de antropogenese. Hier wordt een groep mensapen geconfronteerd met een 'Crystal Slab' die feitelijk een metafysische omslag teweegbrengt: in plaats van de wereld zien als een gegevenheid gaan ze vanaf dat moment nadenken over hoe ze de wereld naar hun hand kunnen zetten, met gebruik van, inderdaad, technologieën.

Het tweede deel, TMA-1, is een fast forward naar het begin van deze eeuw (het boek is geschreven in 1968). Hier leren we dat in de buurt van de eerste maankolonie zo'n zelfde Crystal Slab is gevonden. Nadat deze slab is uitgegraven, gaat -ie signalen uitsturen, blijkbaar naar Japetus, één van de manen van Saturnus. In het derde deel, Between the Planets, maken we kennis met de astronauten en wetenschappers die op weg zijn naar Japetus om de signalen te volgen en te onderzoeken. Hier volgen we hun route langs Jupiter en wordt duidelijk gemaakt hoe het schip zich steeds verder van de Aarde af beweegt.

Het vierde deel, Abyss, gaat min of meer over de boordcomputer van het ruimteschip: HAL. Als gevolg van wat fouten in z'n programmering en z'n training lijkt hij wat kuren te vertonen. De commandanten van het schip besluiten daarom hem deels uit te schakelen, wat hij als een bedreiging voor zichzelf en voor de missie gaat zien. Eén voor één worden de bemanningsleden op min of meer subtiele wijze omgebracht, totdat er nog maar één over is: dr. Dave Bowman. Met wat moeite is hij evenwel in staat HAL uit te schakelen en in z'n eentje de weg te vervolgen.

Delen vijf, The Moons of Saturn, en zes, Through the Star Gate, vormen eigenlijk de culminatie van het verhaal. Op Japetus is een oneindig veel grotere versie van die Crystal Slab te vinden. Tijdens een onderzoek van dit ding valt Bowman er als het ware idoorheen; hij komt eerst in een soort omgekeerde ruimte, waarbij de sterren zwart aan een fel-verlichte hemel schijnen, om vervolgens in een anoniem hotel in een willekeurige stad te landen. Deze ervaring heeft hem nieuwe, onbekende krachten gegeven, die hem 'master of the world' (p.297) maakten.

Drie thema's

Deze erg korte samenvatting doet geen recht aan de prachtige complexiteit van het verhaal en de grote hoeveelheid links die er hiervanuit te maken zijn naar diverse wijsgerige of technologische vraagstukken. Ik ben nog bezig met een uitgebreide analyse te schrijven, maar op hoofdlijnen kunnen we volgens mij drie thema's onderscheiden.

Allereerst is daar het thema van de lichamelijkheid. Dit zien we al bij de mensapen helemaal in het begin, wanneer zij ontdekken dat ze door middel van externe middelen hun lichamelijke beperkingen kunnen overbruggen:

Then, as if in a dream, he started searching the ground – though for what, he could not have explained even if he had the power of speech. He would recognize it when he saw it. [...] Then he proved himself a genius. With an immense effort of imagination, he visualized the dead antelope – in the safety of his own cave. (p.21 en p.26)

Maar ook verderop, wanneer de Crystal Slab op de Maan is ontdekt, wordt er gediscussieerd over de buitenaardsen die dat ding daar hebben neergezet, waarbij het met name over hun grootte, hun lichamelijkheid gaat: "You can't have very small, intelligent creatures; you must have a minumum brain size" stelt dr. Michaels in deze discussie (p.89).

Dit punt van de intellentie gekoppeld aan (biologische) breinen komt verderop in het werk ook nog uitgebreid naar voren, wanneer het gaat over de intelligenties die die Crystal Slabs hebben gebouwd:

And because, in all the galaxy, they had found nothing more precious than Mind, they encouraged its dawning everywhere. They became farmers in the fields of stars; they sowed, and sometimes they reaped. [...] In these, they roamed among the stars. They no longer built spaceships, they were spaceships. In their endless experimenting, they had learned to store knowledge in the structure of space itself, and to preserve their thought for eternity in frozen lattices of light. They could become creatures of radiation, free at last from the tyranny of matter. (pp.244f.).

Dat brengt ons eigenlijk als vanzelf bij het (overigens zeer actuele) tweede thema, dat van Pinocchio en Frankenstein. Terwijl de intelligenties (menselijk of buitenaards) druk bezig zijn de tyranny van de materie van zich af te schudden, proberen de machines, in het werk vertegenwoordigd door HAL, juist het omgekeerde te doen. HAL is een waardevol lid van de bemanning van het ruimteschip Discovery ('the sixth member of the crew', p.116), maar is verspreid in de grote logische circuits van het schip én heeft een exacte kopie op Aarde. Net als Pinocchio komt hij in het verhaal over als een entiteit die druk bezig is met zijn menselijkheid te vinden. En net als Frankenstein keert hij zich uiteindelijk tegen zijn makers.

Het derde thema, wat ik transitie en circulariteit zou willen noemen, is volgens mij het centrale thema van het werk. Het gaat hier om de weerspiegeling van de centrale mensaap aan het begin van het boek, Moon-Watcher, met de ervaringen van dr. bowman. De ervaringen of de trainingen die Moon-Watcher ondergaat onder invloed van de Crystal Slab worden eigenlijk herhaald in de stappen die Bowman ondergaat wanneer hij eindelijk op Japetus door de sterrenpoort heen valt. Zelfst tekstueel zien we aan het eind van het boek een herhaling van de tekst die we aan het eind van het eerste deel van het boek zagen.

Conclusie

Wát een fijn boek om te lezen. Hoe langer ik er over nadenk, hoe meer ik het werk waardeer. De complexiteit van het verhaal, de onderliggende thema's die ik hierboven heb beschreven, en de feitelijke dubbeling van het verhaal in het begin en het voorlopige einde van de antropogenese maken het geheel een bijzonder diepgaand, wijsgerig en zelfs actueel geheel.

Toen ik het boekje uit had moest ik erg denken aan het essay Zum Planetarium van Walter Benjamin. In deze laatste meditatie van zijn Einbahnstraße beschrijft hij de verschillen van de ervaring van de kosmos van de hedendaagse (hij noemt het de Moderne) en de klassieke mens – en de rol van de techniek die deze ervaring beïnvloedt:

Und so auch Technik nicht Naturbeherrschung: Beherrschung vom Verhältnis von Natur und Menschheit. Menschen als Spezies stehen zwar zeit Jahrzehntausenden am Ende ihrer Entwicklung; Menschheit als Spezies aber steht an deren Anfang.

Deze overgang, het einde en het begin, de transitie van het ene in het andere... Dat is volgens mij exact de beschrijving die Clarke (misschien onbedoeld?) in dit boekje adressert. Aan het begin van de antropogenese door een verandering in een metafysisch denken, waarbij de wereld wordt gezien als een worden in plaats van als een zijn. En aan het eind hiervan, wanneer we de lichamelijkheid achter ons hebben gelaten en we volledig zijn overgegaan in een hegeliaanse Geest.