Verslag nummer 80

Toegevoegd op maandag 20 oktober 2025

1.045 woorden

Masters of Death

Introductie

Geen idee waarom ik dit boek heb gekocht. Natuurlijk heb ik wel een interesse in de Tweede Wereldoorlog, en het werk van de Einsatzgruppen is een belangrijk en interessant onderdeel van die oorlog, en Richard Rhodes kennen we natuurlijk van dat fijne boek over de productie van atoombom, maar waarom ik in augustus ineens iets wilde weten over specifiek dit onderdeel (ik kocht het op 29 augustus bij bol.com) kan ik me niet herinneren. Soit, het was een redelijk interessant boek om te lezen.

Rhodes volgt een redelijk chronologische lijn. Hij verdeelt het boek in twee delen, waarin het eerste deel ingaat op de inzet van Einsatzgruppen als achterhoede van de reguliere Wehrmacht en het tweede deel ingaat op de pure moordparijen van diezelfde Einsatzgruppen vanaf het eind van 1941.

Hoewel indrukwekkend en confronterend, word je als lezer een beetje murw geslagen door de methoden, de aantallen, de massaliteit. Een heel korte samenvatting (en één die geen recht doet aan wat er eigenlijk verteld wordt) zou kunnen zijn dat de Einsatzgruppen een gebied binnenvallen, daar de Joden bijeen verzamelen en ze stuk voor stuk afschieten. Eerst enige honderden, al snel meer dan duizend en na verloop van tijd moet het aantal slachtoffers met vijf cijfers geschreven worden (Babi Yar, Rumbala, ...).

Rhodes beschrijft hoe de Einsatzgruppen steeds beter werden in de massa-executies, hoe ze experimenteerden met verschillende methoden en technieken, en hoe ze worstelden met de logistieke organisatie van de moordpartijen (hij schrijft ergens, ik weet niet meer waar, dat wanneer de psychologische barrière eenmaal is geslecht een massamoord vooral een operationeel vraagstuk is). Door dit alles zo chronologisch achter elkaar te lezen zie je wel hoe dit moorden van kwaad tot erger ging.

Interessante observaties

Maar hoewel die getallen en moordpartijen het gros van het boek uitmaken, is het volgens mij niet per se het interessantste. Die kwalificatie gaat wat mij betreft naar de (redelijk schaarse) pagina's en hoofdstukken waar Rhodes vanuit een wat abstractere positie reflecteert op het geheel. Interessant is bijvoorbeeld dat het moorden door de Einsatzgruppen blijkbaar aan heel strikte regels gebonden was. De SS wilde voorkomen dat mensen er maar wat op los gingen moorden:

The killing of the Jews was regarded as a historical necessity. The soldier had to understand this. If for any reason he was instructed to help the SS and police in their task, he was expected to obey orders. However, if he killed the Jews spontaneously, volunary, or without instruction, merely because he wanted to kill, the he commited an abnormal act [...] dangerous to the discipline and prestige of the German army. (p.165)

Overigens gaat Rhodes in ditzelfde hoofdstuk wel de mist in, wanneer hij een volstrekt ongenuanceerd beeld schetst van de oorsprong van een dergelijk legalisme, dat hij localiseerd in de gewelddadige Middeleeuwen (pp.163ff.).

Historische inspiratie

Verreweg het meest interessant is Rhodes' analyse van de verhouding tussen het geweld dat het Derde Rijk kenmerkte en andere, eerdere staats-gelegitimeerde massa-executies. Zo gaat hij redelijk uitgebreid in op de inspiratie die Hitler uit het Engelse kolonialisme haalde (p.91). De gedachte dat kolonies altijd aan de andere kant van de wereld zouden moeten liggen werd door hem gelogenstraft: hij zag Oost-Europa als het Duitse koloniale rijk ('The Russian space is our India', p.92).

In dezelfde trant is het opmerkelijk dat Hitler een fan was van de romans van Karl May, en dat hij inspiratie haalde uit de manier waarop de Amerikanen in de negentiende eeuw de inheemse bevolkingsgroepen hadden uitgeroeid. Rhodes positioneert Hitlers opvatting in dezen ook in een bredere maatschappelijk discussie die al sinds halverwege diezelfde negentiende eeuw speelde, waarin een soort sociaal darwinisme naar voren kwam. Zo haalt hij bijvoorbeeld Alfred Wallace aan, die spreekt over de 'extinction of the lower races', of de Britse filosoof Herbert Spencer, die stelde dat

the forces which are working out the great scheme of perfect hapiness, taking no account of incidental suffering, exterminate such sections of mankind as stand in their way. Be he human or be he brute, the hindrance must be got rid of. (p.94).

Verder maakt Rhodes ook een expliciete vergelijking tussen Hitlers paranoia en waanbeelden met sektarisch fanatisme, dat van zijn volgers eveneens een vrij letterlijke belichaming van het spiritueel gedachtengoed van de leider vereist, 'however objectively bizarre' (p.233).

So the Nazi hacetomb was not 'modern' and 'scientific', as it is frequently characterized [ik denk dat Rhodes hier met name denkt aan Adorno en Horkheimer], nor was it unique in human history. It was accomplished with the same simple equimpent as the slaughters of European imperialism and, later, Asian and African civil war. State-sponsored massacre is a complex and recurring social epidemic. (p.157)

Het grote verschil tussen het Nazisme en de andere voorbeelden die hij noemt liggen volgen Rhodes in het gegeven dat dit de eerste keer was dat een dergelijke ideologie 'parasitically commandeered the full resources of a modern nation-state' (p.233). Hoewel je hier iets over zou kunnen zeggen in het geval van zowel het Verenigd Koninkrijk als de Verenigde Staten in de negentiende eeuw, denk ik dat hij hier wel een aardig punt te pakken heeft (en een punt dat later in eerst Rusland en later China navolging heeft gekregen).

Vergelijking met abattoirs

Om de psyche van de leden van de Einsatzgruppen nader te duiden, komt Rhodes (in navolging van Noëlle Vialles) uiteindelijk op de proppen met slachters in massale industriële abattoirs. Ook hier wordt de individuele verantwoordelijkheid gedelegeerd aan hogere machten, ook hier wordt de individuele bijdrage aan het lijden en sterven van de dieren door het verdelen van werkzaamheden zo klein mogelijk gemaakt, ook hier wordt de uiteindelijke massaliteit aan het dagelijks leven onttrokken.

Himmler also wanted his victims killed without bloodshed and his SS men to be just like other workers, which is the fundamental reason he switched the method of killing from Einsatzgruppen executions to gas vans and gas chambers. (p.282)

Conclusie

Al met al was het best een interessant boekje, hoewel ik wat meer sociologische reflectie en duiding en wat minder massaliteit en Sardinenpäckungen had verwacht. De interessante punten die ik hierboven heb geschetst komen erg verspreid in het werk ter sprake en het vereist redelijk wat doorzettingsvermogen (en een sterke maag) om over al die massale moordpartijen te lezen. Mogelijk dat ik naar aanleiding van dit werk ooit Goldhagens boek ga lezen, maar volgens mij heb ik voorlopig wel weer even genoeg van deze episode uit de West-Europese geschiedenis.