Verslag nummer 73

Toegevoegd op zondag 27 juli 2025

949 woorden

wisselwachter

Altijd fijn om een boek van Geert Mak te lezen. Sinds zijn doorbraak met Hoe God verdween uit Jorwerd (wat ik denk ik drie keer heb gelezen) heb ik zijn publicaties nauwgezet gevolgd. Niet dat ik alles daarvan heb gelezen (of zelfs maar heb aangeschaft), maar de zes titels die ik wel heb, heb ik allemaal met veel plezier tot me genomen.

Ik werd denk ik op dit boek gewezen door een bespreking in Trouw in april van dit jaar. Sindsdien had ik het wel op de diverse lijstjes staan, maar met z'n kleine zeshonderd pagina's vond ik het wat te veel van het goede, dus tot een daadwerkelijke aanschaf kwam het steeds niet. Gelukkig maakte het deel uit van een klein stapeltje boeken dat m'n geliefde onlangs van Godert Walter had meegenomen. En ja, het was interessant genoeg om tussen de bedrijven door uit te lezen.

The New Deal en de Tweede Wereldoorlog

Achtergrond van het boek is Amerika net vóór, en de verhouding tussen Amerika en Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Trouw aan zijn stijl beschrijft Mak de geschiedenis vanuit het gezichtsveld van de mensen die net buiten de foto vallen, de mensen die vanuit de coulissen met de grote verhalen meespelen. In dit geval betreft dit Harry Hopkins, de rechterhand Franklin Delano Roosevelt – de tweeëndertigste president van de Verenigde Staten.

Over deze periode en deze onderwerpen zijn natuurlijk letterlijk bibliotheken volgeschreven, maar de verdienste van Mak is juist zijn beperking tot Hopkins' gezichtsveld. Vanuit deze blik worden weliswaar diverse lijntjes naar het grote verhaal geworpen (Pearl Harbour, het Manhattenproject, de Slag bij Koersk, om maar een paar willekeurige voorbeelden te noemen), maar hij slaagt er met deze opzet in een interessant en boeiend verhaal neer te zetten en toch nieuwe inzichten en wetenswaardigheden aan het geheel toe te voegen.

Er staat te veel in het boek om hier weer te geven (een uitgebreide samenvatting vindt u hier, hier of – een stuk beter – hier). Het begint met de rol van Hopkins in The New Deal, de nieuwe afspraak tussen de overheid en de burgers die ervoor zorgt dat de Amerikaanse samenleving na de depressie van begin jaren dertig langzaamaan weer uit het dal opkruipt. Dat Hopkins zich hiervoor inzet correspondeert met zijn werk bij zogenaamde settlement houses, "een soort van sociale voorposten in de meest achtergebleven buurten, geïnspireerd op soortgelijke experimenten in Londen" (p.15), waar hij tijdens zijn studie als tweeëntwintigjarige zomerwerk verrichte. Hij ontmoette daar zijn eerste grote liefde, werd woedend over "de honger en verloedering van de New Yorkse gettojeugd" (p.19) en raakte "gefascineerd door macht en politiek" (p.20).

Wanneer in Europa aan het eind van de jaren dertig de dreiging van de oorlog serieuze vormen begint aan te nemen, is het noodzakelijk dat de Verenigde Staten hier een positie in innemen. Publiekelijk is dat er eentje van strikte neutraliteit, maar achter de schermen werkt Roosevelt samen met Churchill aan een gemeenschappelijke strategie – eentje waarin Hopkins als oliemannetje tussen alle betrokkenen fungeert. Hij wordt langzaamaan een persoonlijke vriend van Churchill en verblijft meerdere keren langere tijd in het Verenigd Koninkrijk. Van zijn hand is ook het idee om schepen en ander materiaal kosteloos uit te lenen aan landen in oorlog met Duitsland, zodat de VS hun neutraliteit althans op papier konden handhaven (de zogenaamde Lend-Lease programma).

Toen na Pearl Harbour Amerika niet langer afzijdig kon blijven, wat het opnieuw Hopkins die bij alle grote besprekingen en beslissingen aanwezig was – hij hield de gesprekken gaande, overlegde persoonlijk met Stalin en met Churchill, en besprak samen met Roosevelt de te varen koers.

Na de oorlog neemt Hopkins zich voor zijn biografie en memoires te schrijven, maar na "al die jaren in het centrum van de macht viel de ontwenning hem zwaar [en] miste Hopkins de discipline om te ordenen en te schrijven, zijn onuitputtelijke behoefte om overal bij betrokken te blijven was daarvoor veel te sterk." (p.550). Als dan uiteindelijk ook zijn toch al zwakke gezondheid (als gevolg van het vele roken en het vele drinken) nog verder acheruit gaat, komt het einde snel: hij sterft op 26 januari 1946.

Geen biografie

Hoewel Wisselwachter geschreven is rondom de persoon van Harry Hopkins, is het toch zeker geen biografie. Daarvoor komen er te veel andere personen, situaties en gebeurtenissen in voor. Maar tegelijkertijd het ook geen niet-biografie: de meeste wederwaardigheden van Hopkins' boeiende leven worden uitgebreid uit de doeken gedaan, zijn vele liefde-affaires komen uitgebreid aan bod (het boek is al "een sitcom over het Witte Huis en z'n bewoners en gasten" genoemd), en zijn persoonlijke ontwikkeling en ambities komen ook uitgebreid aan bod.

Maar vooral is het weer een zeer leerzaam boek. Voordat ik dit boek had gelezen wist ik bijzonder weinig over The New Deal, hoe zeer de Verenigde Staten millitair in de jaren dertig achterliep op de rest van de wereld, of dat de term 'IJzeren Gordijn" (die na de oorlog de geschiedenis van Europa zou bepalen) gemunt was door Joseph Goebels. Maks schrijfstijl zorgt ervoor dat je maar blijft doorlezen, wat zowel prettig als gevaarlijk is: prettig omdat het daardoor fijn wegleest, maar gevaarlijk omdat je hierdoor de neiging hebt de grote hoeveelheid informatie die in de tekst verscholen is over het hoofd te zien. Je raakt snel het overzicht kwijt over de tientallen personen, hun activiteiten en onderlinge verhoudingen die in het boek worden beschreven.

Dat is misschien mijn belangrijkste kritiekpunt op dit werk: dat Mak ondanks zijn focus op Hopkins toch de neiging heeft te veel te uitgebreid te willen vertellen. Iets minder detail, of (wat nog beter zou zijn geweest) een schematisch overzicht in de vorm van een bijlage, zou het geheel qua historisch naslagwerk nog net wat vollediger hebben gemaakt.