Verslag nummer 74

Toegevoegd op dinsdag 29 juli 2025

1.092 woorden

Boulanger

Ik was George Boulanger al eens tegengekomen toen ik las over conservatieve denkers in het Franse Fin de Sciècle. Hierdoor wist ik dat hij in hetzelfde hoekje zat als Gustave le Bon (Psychologie des foules) en Maurice Barrès, maar ik had me nooit echt verdiept in wat hij en zijn stroming (het boulangisme) nu eigenlijk voorstonden. Daarom was ik blij dat deze titel verscheen. Ik weet niet meer hoe ik erop geattendeerd werd, maar door zijn beperkte omvang was het een prima boekje om mee te nemen toen we gingen kamperen.

Trouw aan de opvatting van Stephen Covey begint John-Alexander Janssen zijn biografie bij het einde: het graf van Boulanger op de begraafplaats Ixelles (Elsene) te Brussel. Vanaf deze beladen plek stelt hij zich de vraag die hij in dit boek wil beantwoorden: hoe bent u hier gekomen, Boulanger? Wat is er gebeurd?

Politieke achtergrond

Het leven en werk van Boulanger speelt zich af tegen de achtgrond van een monarchie, een keizerrijk en twee republieken. Wanneer hij geboren wordt (29 april 1837) zwaait de burgerkoning koning Lodewijk Filip I de scepter over de zogenaamde Julimonarchie (p.21). Wanneer hij elf jaar oud is, wordt deze monarchie omver geworpen door een groep van boeren, adel en middenklassers zonder stemrecht wegens 'de ontevredenheid over het notabelenregime van de Julimonarchie' (p.22). Hiermee wordt de Tweede Republiek gegrondvest.

Deze Tweede Republiek is maar een kort bestaan gegund: in 1851 vecht Frankrijk onder leiding van Napoleon III samen met Groot-Britannië en Piémont-Sardinië tegen Rusland en het is deze Napoleon III die een jaar later een coup pleegt en zichzelf tot keizer laat kronen, waarmee het Tweede Keizerrijk is gesticht. Maar na de Frans-Pruissische oorlog van 1870-71 werd hij weer onttroond en zag de Derde Republiek het licht.

Leven en werk

Hier begint het leven van Boulanger echt interessant te worden. Hoewel de Derde Republiek vooralsnog de langstlopende staatsvorm van Frankrijk is (1871-1940) was het allerminst de meest stabiele. Verschillende stromingen, fracties en subfracties proberen hun eigen agenda door te voeren en meer dan eens dreigt de boel opnieuw op de klippen te lopen. Janssen geeft een (ietwat onduidelijk) samenvatting van de belangrijkste stromingen in hoofdstuk 4 (pp.37ff.).

Het is binnen de tumultueuze periode van de Derde Republiek dat Boulangers politieke carrière vorm begint te krijgen. Hoewel hij deel had genomen aan de onderdrukking van de Communards in Parijs krijgt hij een belangrijke positie in het kabinet-De Freycinet – eerst als directeur van de infanterie, later als minister van Defensie. Vanuit deze rol moderniseert en democratiseert hij het leger. Door allerlei omstandigheden verwerft hij hiermee een enorme populariteit:

De dappere generaal, zo is duidelijk, brengt een ongekend enthousiasme en opwinding teweeg. Geen enkele andere politicus in het kabinet of in de oppositie staat zo sterk in de belangstelling als Boulanger. Organisaties in het hele land hijsen hem op het schild, kranten sieren hun voorpagina's met zijn foto. (p.73)

Interessant detail hierbij is dat deze ongekende populariteit Bismarck ertoe aanzette om het Duitse leger uit te breiden...

Het einde van de macht

Allerlei beslommeringen en politieke ontwikkelingen zorgden er uiteindelijk voor dat Boulanger door de zittende macht als gevaarlijk werd bestempeld: hij was ongekend populair en was eropuit om de status quo omver te werpen en een nieuwe regeringsvorm te creëren. Wanneer hij uiteindelijk met een overweldigende meerderheid als afgevaardigde van Parijs wordt gekozen, vreest men voor het ergste – een staatsgreep lijkt onafwendbaar. Maar Boulanger verlaat de avond van de verkiezingsuitslag rustig de onrustige straten voor een rendez-vous met zijn maîtresse Marguerite de Bonnemains.

Tegen middernacht – de overwinning nog nauwelijks bezonken – vindt Boulanger het tijd om te vertrekken. Hij gebaart naar een medewerker en laat zijn rijtuig halen. Een verbitterde Thiébaud, in zekere zin toch de architect van Boulangers politieke solocarrière, kijkt op zijn horloge en zegt: 'Vijf over twaalf, heren. Sinds vijf minuten verkeert het boulangisme in verval. Profetische woorden, die aan de protagonist van de avond echter niet zijn besteed. (p.183).

Na deze inactiviteit gaat het snel: zijn populariteit gaat achteruit en zijn financiën laten ook steeds vaker te wensen over (ondanks aanzienlijke sommen die de beweging krijgt van de hertogin van Uzès). Uiteindelijk wordt hij werkelijk een persona non grata in Frankijk en vertrekt hij met Marguerite: eerst Londen, daarna naar het eiland Jersey, en uiteindelijk naar Brussel.

Aansporingen van zijn naasten om terug te keren en toch opnieuw een gooi naar de macht te doen leveren niets op – enkele oprispingen van de beweing daargelaten. De generaal lijkt meer bezig met zijn zieke geliefde dan met de politieke beslommeringen van Frankrijk. Uiteindelijk, op 16 juli 1891, sterft Marguerite op zesendertigjarige leeftijd. Boulangers wereld 'stort in elkaar. Alles is duister en kil en alle perspectief is verdwenen' (p.234). Tweeënhalve maand later, op 30 september, pleegt Boulanger bij haar graf zelfmoord.

Conclusie

Met Boulanger heeft Janssen een leemte in het discours van de Europese geschiedenis willen vullen (p.19). Dit doel wordt zeker door hem behaald. Naast de notities in het reeds genoemde "Langs de Afgrond" is dit (voor zover ik weet – wat, toegegeven, niet zo gek ver is) de eerste Nederlandstalige kennismaking met Boulanger en het boulangisme die voor een breed publiek toegankelijk is.

Na het lezen van dit boek moeten we concluderen dan Boulanger meer is dan een voetnoot in de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog en de Moderne Tijd. Veel van de zaken die we daar tegenkomen, worden in het boulangisme voor het eerst daadwerkelijk in praktijk gebracht: massa-bijeenkomsten, manipulatie van de publieke opinie, het bevragen van de legitimiteit en rechtvaardigheid van de zittende macht, of het aanvechten van (al dan niet bestaande) corruptie. Boulanger wenste een revisie van de grondwet die meer recht zou doen aan de 'stem van het volk', een versterking van de uitvoerende macht en referenda.

In die zin heeft het werk inderdaad een opvallende actualiteit en urgentie. Het is evenwel wat jammer dat Janssen op verschillende plekken deze actualiteit expliciet maakt (een opmerking over populisme in 2025 en Trumps campagne rondom drain the swamp): dit geeft het werk een onterechte datering en doet ook enigszins af aan de objectieve geschiedschrijving.

Dit boek zou wat mij betreft wel wat meer aandacht verdienen. Het is goed geschreven en lekker leesbaar en behandelt een onderwerp waar te weinig over bekend is – die leemte zou inderdaad wel opgevuld mogen worden. Het is een beetje jammer dat de uitgever ervoor heeft gekozen geen index op te nemen, maar de chronologie achterin maakt dat gemis dan weer een beetje goed.