Verslag nummer 70
Toegevoegd op maandag 9 juni 2025
1.114 woorden
The Mountain in the Sea
Sinds enige tijd heb ik met een paar van m'n collega's een leesclubje. In dat kader las ik al eerder 2001: A Space Odyssey en moet ik Clara and the Sun nog lezen. Ergens komende maand hebben we weer een bijeenkomst, waarbij we dit boek gaan bespreken. Hoewel het werk een aardig gegeven als basis heeft, laat de uitwerking ervan nog wel wat te wensen over.
Samenvatting (tonen)
The Mountain in the Sea is een dystopische roman die in de nabije toekomst lijkt te spelen. Het boek kent eigenlijk drie verhaallijnen. In de belangrijkste verhaallijn maken we kennis met sociaal wetenschapper dr. Ha Nguyen, androïde Evrim en beveiliger en technicus Altantsetseg. Gedrieën bevinden ze zich op een archipel nabij de Ho Chi Min Autonomous Trade Zone (HCMATZ) die onlangs door het bedrijf DIANIMA is gekocht om er een ecologische vrijzone van te maken – alle wereldzeeën zijn inmiddels leeggevist. Het blijkt al snel dat zich in deze archipel een kolonie van intelligente octopussen bevindt, die zich, gedwongen door de ecologische vernietiging van hun habitat, sneller heeft geëvolueerd dan normaliter. Ze blijken taal, cultuur, rituele en zelfs protoschrift te hebben.
De tweede verhaallijn gaat over een autonome vistrawler die bemand wordt door gevangengenomen slaven – met name slaven Eiko en Son. Na verloop van tijd vermoorden deze slaven hun bewakers en dwingen het intelligente besturingssysteem van het schip hun naar het dichtsbijzijnde land te brengen.
De derde verhaallijn draait om hacker Rustem, die in de buurt van de Bosperus door onduidelijke krachten wordt ingehuurd om in de geest van Evrim in te breken en op die manier geheimen van DIANIMA ontfutselen. Uiteindelijk slaagt hij hierin, maar op zo'n manier dat hij Evrim juist meer menselijk maakt dan hij initieel meende te zijn.
First contact en wijsgerige consequenties
The Mountain in the Sea is feitelijk een first contact verhaal: een verhaal waarbij de mens voor het eerst contact maakt met een (andere) intelligente levensvorm – dit keer betreft het geen buitenaardse levenvorm, maar een mede-aardbewoner. Zoals meestal in dergelijke verhalen is ook hier de eerste en grootste uitdaging het opzetten van een communicatiekanaal, waarbij het begrijpen van de taal van de ander een vereiste is. In die zin begeeft Nayler zich in de traditie van films als Close Encounters of the Third Kind of Arrival, waarbij respectievelijk het bekende melodietje en cirkelvormige inktvlekken in een soort mistkamer om ontcijfering vragen.
Tot dusver niet zo gek veel nieuws dus. Maar wat het boek wel interessant maakt is de verbinding en die Nayler legt met de wijsgerige discussies over taal, schrift en symbolisme. Zo wordt er redelijk uitgebreid (en expliciet) ingegaan op het concept van Umwelt (met name vanaf pagina 107), bevat het verhaal meerdere verwijzingen naar het bekende artikel van Thomas Nagel (met name vanaf pagina 140), en wordt er veel gesproken over de verhouding tussen betekenis en betekende. Om de taal van de ander te begrijpen, zo is één van de verzwegen premissen van het boek, is een begrip van diens manier van in-de-wereld-zijn essentieel. Omdat een octopus zo'n andere biologische soort is dan de mens (of de meeste andere dieren), met zo'n ander cognitief systeem, lijkt een dergelijke begrip – en daarmee wederzijdse communicatie – evenwel uitgesloten. Ik moest tijdens het lezen dan ook dikwijls denken aan Wittensteins stelling dat als een leeuw zou kunnen praten, we hem niet zouden kunnen verstaan.
Verschillende thema's
Hoewel de zoektocht naar communicatie met de octopussen het meeste evidente thema van het boek is, is een minstens zo belangrijk (maar meer impliciet) thema de verhouding tussen de mens en zijn techniek enerzijds en de natuur anderzijds. Interessant in dezen is de reactie die de eigenaresse van DIANIMA, dr. Mínervudóttir-Chan, tijdens een interview geeft wanneer ze geconfronteerd wordt met het gegeven dat haar bedrijf niet nadenkt over de consequenties van de ontwikkeling van geavanceerde AI – en daarmee een aardig nieuw inzicht geeft in het Frankensteincomplex:
Humanity is still afraid the minds we make to do our dirty work for us will rise up against us and take over. That is, humanity call it fear. But it isn't fear. It's guilt. We are so ashamed of what we have done as a species that we have made up a monster to destroy ourstelves with. We aren't afraid it will happen: we hope it will. We long for it. Someone needs to make us pay the price for what we have done. What we fear isn't that AI will destroy us – we fear it won't. (p.266)
(En ja, ik moest hier toch onwillekeurig aan Buffy denken, wanneer zij in seizoen zes lamenteert Please don't forgive me.)
De geavanceerde technologieën die in het verhaal naar voren komen, alsmede de vele soorten androïden en andere robotica doen de vraag rijzen waar de mens ophoudt en de machine begint. Bijvoorbeeld wanneer Altantsetseg haar drones vanuit een soort badkuip bestuurt, waardoor een fraaie weerspiegeling van de neuronale opmaak van de octopussen ontstaat - hoewel die er aan de andere kant misschien wel weer te dik bovenop ligt.
Minpunten
Ondanks het fraaie gegeven, de wijsgerige connotaties en de dystopische sfeer is The Mountain in the Sea geen heel goed boek. Er zijn te veel zaken die tijdens het lezen afleiden, te veel vragen die onbeantwoord blijven of onderdelen die werkelijk irritatie opwekken. Zo is er de ongerijmdheid dat het verhaal overduidelijk in de nabije toekomst speelt (zeg honderd, honderdvijftig jaar), maar dat de geopolitieke veranderingen die blijkbaar hebben plaatsgevonden allereerst veel langer zouden hebben geduurd en ten tweede feitelijk geen rol in het verhaal spelen. Waarom is er sprake van de HCMATZ of de Budhistic Republic of Tibet, terwijl dit voor de verhaallijn eigenlijk geen donder uitmaakt?
Maar dat is een kleinigheid. Wat werkelijk irritant is – of op z'n minst vragen oproept – is waarom Nayler ervoor heeft gekozen deze drie verhaallijnen parallel aan elkaar uit te werken. Het hoofdverhaal (Nguyen, Ervim en Altantsetseg die proberen met intelligente octopussen te communiceren) was op zich sterk genoeg. Wat is exacte rol van hacker Rustem? Of waarom die hele lijn van de intelligente vistrawler met gevangengenomen slaven uitgewerkt - een verhaallijn die feitelijk pas in de epiloog tot voltooiing komt...
En tenslotte, wat begint als een aardigheidje wordt al redelijk snel een trucje: elk hoofdstuk wordt voorafgegaan door een citaat uit de fictieve boeken Building Minds of How Oceans Think. Op zich is dit niet vervelend, maar het is niet altijd duidelijk wat de verhouding tussen dit citaat en het achterliggende hoofdstuk is.
Maar goed, de intelligentie van octopussen... Ik wilde al langere tijd Other Minds van Godfrey-Smith lezen, en heb dat naar aanleiding van dit boek toch maar eens aangeschaft. Ook Nayler zelf geeft toe dat dit werk essentieel is geweest voor het onderhavige boek (p.455).
